اسطوره و آیین در سنّت تعزیه
تعزیه یا شبیه خوانی نمایشی است آیینی که با زبان شعر و با بهره گیری از موسیقی فاخر ایرانی، به گزارش هنرمندانه ی وقایع تاریخی میپردازد. این هنر در ایران، سابقه ای سیصد ساله دارد و البته مدتها زمان رفته است تا به ساختار ویژه و کنونی خود دست یابد. مجالس تعزیه را از دیرباز به دو صورت جنگ نویسی (مجلس کامل) یا فرد نویسی (بر اساس نگارش اشعار مربوط به هر شخص در نسخه ای جدا) مینوشتند. در حالت دوم، ترتیب خوانش اشعار و نوبت اشخاص بر مبنای فهرستی که در دست معین البکا (تعزیه گردان) بوده، مشخص میشده است.
مجالس تعزیه در نقاط مختلف ایران به دست شاعرانی گاه توانمند و گاه متوسط سروده شده و به علت نسخه برداریهای متعدد و دست بردن های فراوان، به صورت های مختلفی باقی مانده است. این مجالس در جای جای ایران از حیث اشعار (متن)، موسیقی، شیوهی اجرا و لباس پوشی، گونه هایی متناسب با ویژگی های منطقه ی خود دارند که از آن می توان به عنوان سبک تعزیه در هر منطقه یاد کرد. تعداد مجالس تعزیه، نزدیک به هزار عنوان است که از بعضی عناوین، گاه تا بیست نوع مجلس مختلف در نقاط گوناگون اجرا میشود. محور موضوعی مجالس تعزیه، واقعه ی عاشورا و شهادت امام حسین علیه السلام است و کمتر مجلسی را میتوان یافت که در آن، اشارهای صریح یا گذرا به واقعه ی عاشورا نشده باشد. بیشتر وقایع مذهبی و تاریخی مربوط به زندگی پیامبران و امامان معصوم و امامزادگان و علمای شیعه در قالب مجالس تعزیه سروده شدهاند. از "عالم ذر" و ماجرای برگزیده شدن امام حسین علیه السلام برای شهادت گرفته تا "قیامت" و ماجرای شفاعت امام حسین علیه السلام از شیعیان و محبان و عزادارانشان، موضوعاتی است که در میان مجالس تعزیه میتوان یافت.
چنانچه گفته شد، زندگی انبیا و قصص قرآنی، داستان اقوام پیشین، وقایع مربوط به ولادت و شهادت و کرامات ائمهی اطهار علیهم السلام، جنگهای صدر اسلام، قیامهای شیعیان در طول تاریخ، زندگی علمای شیعه و داستانهای اخلاقی، موضوعات عمده ی مجالس تعزیه است. در این میان، بعضی شخصیت های اسطورهای هم به مجالس تعزیه راه یافتهاند و تعزیه سرایان، میان این شخصیتها و قهرمانان مذهبی پیوند برقرار کردهاند.
البته حضور شخصیتهای اسطورهای در ادبیات مذهبی، منحصر در مجالس تعزیه نیست و قرنها پیش از نگارش نخستین مجالس تعزیه، حماسه سرایان شیعی در منظومه های خویش، داستان مسلمان شدن رستم و دیگر پهلوانان را به شعر درآورده بودند. به غیر از رستم، شخصیت های مقدس و اسطورهای دیگر نظیر سیاوش، اسفندیار، زریر و غیره نیز در برخی مجالس تعزیه حضور دارند. همچنین حضور دیوها و شخصیتهای اهریمنی نیز در مجالس تعزیه مشهود است. پیوند ادبیات منظوم و نمایشهای مذهبی (تعزیه) را با اسطورههای ایرانی، باید به دقت و در پژوهشهایی جدی کاوید تا به درستی دریافت که ذوق ایرانیان هنرمند شیعه چگونه عناصر و باورهای ملی و مذهبی را در کنار یکدیگر پاس داشته و از چه منظری به ملیت و مذهب نگریسته است. شناخت دقیق تعزیه و پژوهش روشمند در این هنر مذهبی کم نظیر، به بسیاری از سؤالات در خصوص باورمندی ایرانیان به مذهب و چگونگی بهره گرفتن شیعیان از ظرفیتهای هنری با هدف دفاع از عقاید خویش پاسخ خواهد داد.