به بهانه گرامیداشت روز بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی
نگاهی به لوکیشن‌های تاریخی فیلم‌ها و سریال‌های محبوب
یونسکو به پیشنهاد ایکوموس ۱۸ آوریل را «روز بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی» نامگذاری کرده است و به همین مناسبت یادی می‌کنیم از چند بنا و محوطه تاریخی و قدمت‌دار ایران که محل فیلمبرداری و ساخت فیلم و سریال‌های محبوب مدیوم سینما و تلویزیون بوده‌اند.
هنرام‌روز-فرزانه شهریاری: شورای بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) در سال ۱۹۸۲ به یونسکو پیشنهاد کرد که روز ۱۸ آوریل به‌عنوان «روز بین‌المللی بناها و محوطه‌های تاریخی» نامگذاری شود؛ یونسکو نیز این پیشنهاد را تایید کرد؛ اما هدف از گرامیداشت روز جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی، تشویق مردم و جوامع محلی به آگاهی افزایی درباره اهمیت میراث فرهنگی در زندگی، هویت و اجتماع آن‌هاست. این روز همچنین بر گسترش آگاهی‌ها درباره تنوع و آسیب‌پذیری میراث فرهنگی در جهان و اهمیت تلاش برای حفظ و نگهداری از آنها تمرکز دارد. ما نیز به همین بهانه یادی می‌کنیم از چند بنا و مکان تاریخی که محل فیلمبرداری و تولیدات سینمایی و تلویزیونی بودند و به بهبود کیفیت و تاثیرگذاری آثار هنری کمک کرده و باعث شده در یادها زنده نگاه داشته شوند. اما لازم است بدانیم گه گاه همین فضاهای تاریخی نیز به دلیل آگاهی نداشتن گروه تولید کننده آثار سینمایی و تلویزیونی و رعایت نکردن شئونات این فضاها در معرض آسیب و یا تخریب قرار بگیرند و میراث فرهنگی هم به دنبال همین موضوع استفاده از چند بنا را برای خلق آثار هنری ممنوع کرده است؛ امید داریم حفظ و نگهداری از بناهای با ارزش تاریخی که نشان از قدمت فرهنگ و تمدن ایرانی دارند برای همگان مهم باشد و بهره‌جویی از این فضاها بتوانیم ارزش افزوده بیشتری برای آثار سینمایی و تلویزیونی رقم بزنیم.
سریال امیرکبیر
لوکیشن: مرکز تهران، میدان ارگ، کاخ گلستان
یکی ماندگارترین مجموعه‌های تلویزیونی دهه۶۰ ســریــال امیـرکبیـر به کارگردانی سعید نیک‌پور است که سال ۱۳۶۴ از شبکه یک پخش و برای همیشه ماندگار شد. لوکیشن اصلی این سریال کاخ گلستان واقع در بافت مرکزی و تاریخی تهران است. قدمت این کاخ را بیش از ۴۴۰ سال و مربوط به زمان شاه عباس صفوی می‌دانند. وسعت این مجموعه هم‌اکنون چهار و نیم هکتار؛ یعنی یک‌دهم وسعت اولیه‌اش است.
سریال پدر سالار
لوکیشن: تهران، امامزاده یحیی
سریال نوستالوژیک پدر سالار که در سال ۱۳۷۲ساخته شده حول محور شخصیت اصلی داستان یعنی اسدالله خان با بازی زنده‌یاد محمدعلی کشاورز می‌گردد.این درام خاطره انگیز به کارگردانی اکبر خواجویی از پر مخاطب ترین سریال‌ها بوده و هنوز هم عده‌ای هستند که علاقه مند به تماشای مجدد آن هستند. این مجموعه تلویزیونی در منطقه امام زاده یحیی تهران و در خانه ای تاریخی با قدمت ۱۰۰ ساله ساخته شده که متعلق به یکی از نوادگان قاجار به نام «مهر انگیز کامبیز » است که اکنون به خانه فرهنگ محله امامزاده یحیی تبدیل شده است.
اکنون خانه پدر سالار یا خانه‌ی فرهنگ امروز، شامل قسمت اندرونی و بیرونی است؛ قسمت درونی خانه در زمان ساخت سریال، محل زندگی خانواده‌ی برادر بزرگ‌تر یعنی اسدالله خان بود اما حالا دیگر هیچ نشانی از آن قسمت باقی نمانده است و قسمت بیرونی آن نیز با تغییرات و تزیینی که انجام شده کمی از آن حال‌وهوا به دور است، به‌طور مثال آن حوضچه‌ی زیبایی که در وسط خانه پدر سالار بود، در حال حاضر برداشته و جای آن موزاییک شده است. اما هرچه که هست تمام خاطراتی که سازندگان و بازیگران پدر سالار برای ما برجا گذاشته‌اند مربوط به همین خانه پدر سالار است و حس و حال متفاوتی را به بازدیدکنندگان می‌دهد.
سریال شهرزاد
لوکیشن: منطقه ۱۴، خیابان نبرد، باغ سلیمانیه یا کوشک وثوق‌الدوله
سریال شهرزاد، از پر سروصداترین و محبوب‌ترین سریال‌های شبکه نمایش خانگی چند سال اخیر است. که به کارگردانی حسن فتحی ساخته و در سال‌های ۹۴-۹۷ پخش شد. یک ملودرام عاشقانه و تاریخی که در نوع خودش بزرگ‌ترین و پرهزینه‌ترین هم بوده است. لوکیشن‌های زیادی برای روایت این داستان قدیمی انتخاب و بازسازی شده که معروف‌ترین آنها خانه بزرگ‌آقای دیوانسالار با بازی علی نصیریان است. این خانه در باغ سلیمانیه یا کوشک وثوق‌الدوله نخست وزیر قاجار و پهلوی قرار داشت. ساختمان قدیمی در دل باغی قرار دارد که به باغ اناری هم معروف بوده و قدمتی صدساله دارد و گفته می‌شود بازسازی ساختمان برای فیلمبرداری سریال ۳۵روز طول کشیده است.
ویلا یا عمارت تابستانی وثوق الدوله یا باغ سلیمانیه، بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد و آن را حسن خان معروف به «وثوق الدوله» نخست وزیر قاجار و پهلوی ساخته است. آینه کاری و نقاشی های گل و مرغ و مقرنس کاری دیوارها و سقف عمارت منحصر به فرد است. اتاق های این عمارت تاریخی دارای ارسی هستند که با تزئینات چوبی ظریف و شیشه های رنگی مزین شده اند. این طور که در کتاب های تاریخ آمده این باغ ویلای تابستانی وثوق الدوله بوده و منزل اصلی او در خیابان سرچشمه واقع شده است.
اما این باغ دوهکتاری که سال‌ها در تملک بنیاد مستضعفان بود دو سال گذشته در اختیار شهرداری تهران قرار گرفت و تصمیم بر آن شد که علاوه بر آنکه کمبود سرانه فضای سبز منطقه ۱۴ تهران را با تبدیل به بوستان عمومی جبران کند.
سریال بانوی عمارت
لوکیشن: کاشان، خیابان علوی، خانه طباطبایی‌ها
سریال بانوی عمارت به کارگردانی عزیزالله حمیدنژاد ساخته و سال ۱۳۹۷ از شبکه سه پخش شد در این مجموعه تلویزیونی از لوکیش‌های متعددی استفاده شده است که یکی از پررنگ‌ترین آنها خانه طباطبایی‌ها واقع در محله قدیم کاشان و در محله سلطان امیر احمد است.خانه طباطبایی‌ها یکی از زیباترین و دیدنی ترین جاذبه ها در کاشان است که مربوط به زمان قاجار است.بنای بی‌نظیر طباطبایی‌ها یکی از معروف‌ترین بناهای دوره قاجار است و در سال ۱۲۵۰ هجری قمری به دست یکی از تاجران مشهور و ثروتمند آن دوره به نام سید جعفر طباطبایی نطنزی در شهر کاشان ساخته شد. این خانه ۴۷۳۰ مترمربع مساحت دارد و ساخت آن تقریبا ۱۰ سال به طول انجامیده است. این بنا در محله سلطان امیراحمد کاشان واقع شده که یکی از محله‌های قدیمی و سنتی شهر کاشان به شمار می‌رود و معماری این خانه همانند دیگر خانه‌های متعلق به دوره قاجار به صورت کاملا درون‌گرا و اسلامی ساخته شده، به این شکل که به هیچ‌وجه در فضای بیرونی نمی‌توان محیط داخلی خانه و یا اتاق‌ها را مشاهده کرد. خانه طباطبایی ها شامل ۴۰ اتاق، چهار حیاط، چهار سرداب یا زیرزمین، سه عدد بادگیر و دو رشته قنات است. خانه طباطبایی‌ها که تحت شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسیده است.
کاشان،خیابان علوی، خانه بروجردی‌های
لوکیشین بانوی عماری در کاشان محدود به خانه طباطبایی‌های نمی‌شود و یکی دیگر از خانه‌های تاریخی این شهر نیز در این سریال به کمک فضاسازی قاجاری بانوی عمارت آمده است. این خانه تاریخی نیز متعلق به یکی دیگر از بازرگانان کاشانی در دوره قاجار بوده است. خانه‌ای که بادگیر‌ها و گنبد متفاوت آن در بین خانه‌های تاریخی کاشان از ویژگی‌های آن و زیبایی معماری‌اش آن را تبدیل به لوکیشن بانوی عمارت کرده است.
کاشان، حمام سلطان امیر احمد
حمام سلطان امیر احمد یکی از زیباترین حمام‌های باقی مانده از دوره قاجار در شهر کاشان است. حمامی که گچ‌بری‌ها و ظرافت معماری خانه‌های تاریخی کاشان در آن وجود دارد و جذابیت‌هایش آن را تبدیل به لوکیشن بانوی عمارت کرده است.
قزوین، حسینیه امینی‌ها
لوکیشن بانوی عمارت اما منحصر به خانه‌های تاریخی شهر کاشان نمی‌شود. سریال بانوی عمارت از دو بنای ارزشمند شهر قزوین نیز بهره برده است. حسینیه امینی‌ها با ارسی‌های شگفت انگیز و سقف پر شکوهش یکی از جذاب‌ترین خانه‌های تاریخی در شهر قزوین است که شهرتی ملی دارد. امینی در دوره قاجار از تجار قزوین بود. او پس از ساخت این بنا آن را وقف روضه در محرم و صفر کرد و این بنا به حسینیه امینی‌ها معروف شد.
قزوین، کاروانسرای سعدالسلطنه
کاروانسرای سعد السلطنه قزوین یکی از زیباترین کاروانسراهای داخل شهری کشور است. کاروانسرایی که در سال‌های اخیر مرمت و تبدیل به یکی از مهمترین جاذبه‌های قزوین شده است. این کاروانسرا که لوکیشن بانوی عمارت شده، گردشگران را به قلب تاریخ می‌برد. سعدالسلطنه، این روزها تبدیل به گذر گردشگری با دکان‌های دیدنی شده است. این مجموعه تازیخی همچنان در دست مرمت است و قرار است بخش‌های دیگر آن نیز به زودی بازگشایی شوند.
سریال پایتخت۵
شهرری، کارخانه سیمان
پنجمین سری از مجموعه تلویزیونی پایتخت به کارگردانی سیروس مقدم سال ۱۳۹۷ پخش شد؛ این قسمت که سفر خانواده معمولی به ترکیه و درگیری آنها با داعش در پی حضور اتفاقی‌شان در سوریه را نشان می‌داد؛ لوکیشن‌های متعددی برای فیلمبرداری داشت از جمله کارخانه سیمان شهرری که شاید بهترین سکانس‌های پایتخت۵ را رقم زده باشد. این کارخانه، در پایان دهه اول قرن معاصر توسط آلمان‌ها ساخته شده است. در اواخر دهه۶۰هم تعطیل شد. البته در گذشته بخشی از آن کارگاه بتن‌سازی بوده و بخش‌هایی دیگر به تعمیرگاه ماشین‌های سنگین و... تبدیل شده بود. روزگاری هم کارتن‌خواب‌ها در آن جولان می‌دادند. تیراندازی‌های صورت‌گرفته و نیز خراب کردن دیوار با دیلم و مواردی شبیه به این، باعث شد شایعه تخریب این بنای ارزشمند و تاریخی سر زبان‌ها بیفتد و یکی از حواشی سریال پایتخت۵ و تلویزیون را به‌خود اختصاص دهد البته پیش از این نیز مجموعه‌ها و برنامه‌های زیادی در این محوطه ساخته شده بودند. جالب این است که این کارخانه در ابتدای دهه۸۰ با نام ساختمان صفاییه شناخته می‌شد و کلاس درس دانشجویان بود؛ چراکه ساختمان‌های اداری آن را دانشگاه آزاد شهرری در اختیار گرفته بود.
*
این‌ها تنها چند مورد بناهای خاطره‌اگیز مجموعه‌های تلویزیونی بود که در این گزارش معرفی و مرور شد؛ کم نیستند بناها و محوطه‌های تاریخی که در خدمت تولیدات فرهنگی و هنری بوده و این آثار را در ساخت هرچه بهتر یاری دادند... لوکیشن‌های سریال‌های دیگری همچون «نون خ» در روستای پالنگان، ترقبان، کندوله و پرنیان است و سریال «علی البدل» نیز بین همدان و تویسرکان در روستای بسیار دیدنی «چشمه قل قل» فیلمبرداری شده است. سریال «جان ناپلئون» مجموعه‌ای تلویزیونی که بر اساس رمانی به همین نام در خانه و باغ اتحادیه (امین السلطان) خیابان لاله‌زار ساخته شده است. این خانه مربوط به دوره قاجار است و به نوعی تنها بازمانده خیابان لاله‌زار قدیم و یکی از آثار باارزش معماری دوره قاجار شناخته می‌شود. باغ اتحادیه در زمان مشروطه پناهگاه عده‌ای از شخصیت‌های دوران مشروطه بوده است.اما لوکیشن فیلم «قیصر» اثر مسعود کیمیایی در سال‌های پیش از انقلاب در محله امامزاده یحیی(ع) قرار دارد؛ محله‌ای در قلب تهران قدیم مغازه برادران آب‌منگل، قصابی فرمان، قهوه‌خانه‌ای که بازیگر نقش اول غالبا در آن حضور داشت و نیز حمامی که یکی از برادران آب‌منگل در آن کشته شد حمام نواب، ساختمانی قدیمی و آجری در محله عودلاجان است، این حمام دوره قاجار توسط دو دختر حاج نواب از نوادگان قاجار ساخته شده است. در حال حاضر نیز به‌عنوان یک جاذبه گردشگری در محله قدیمی عودلاجان قابل بازدید است.