آرامگاههای تماشایی ایران
رسم است که مردم ایران در آخرین پنج شنبه سال سری به خانه ابدی عزیزانشان میزنند و برای آخرین بار در سالی که رفته دیدار میکنند و سنگ قبر رفتگانشان را با آب از غبار سال گذشته تمیز میکنند. امسال اما با شیوع ویروس کرونا این آخرین پنج شنبه سال مثل سالهای قبل نیست. به بهانه آخرین پنج شنبه سال درخانه، نگاهی داریم به مقبرههای ویژه ایران که شاعران و هنرمندان ایرانی را در خود جای دادند و معماران سازههایی ویژه با توجه به علاقهمندی این بزرگان برایشان طراحی کردهاند.
هنرامروز-مهسیما شکریان:
از چهرههای نام آشنای معماری ایران میتوان از هوشنگ سیحون نام برد. جالب است بدانید این معمارِهنرمند در کارنامهاش طراحی چند بنای یاد بود را هم دارد. او طراحی مقبره نادر شاه و ابوعلی سینا و طراحی مقبره خیام (شاعر) و کمال الملک (نقاش) را هم بر عهده داشته است:
آرامگاه خیام
بنای آرامگاه خیام شاعر، منجم و دانشمند ایرانی در نیشابور طراحی هوشنگ سیحون است. این بنای یادبود در مقبره امام زاده محروق قرار دارد و تلفیقی از معماری سنتی و مدرن ایرانی است. این مقبره در سال 1342 رونمایی شد. در طراحی این بنای یادبود مرتفع سعی شده تا تمامی پیشینه شغلی خیام حضور داشته باشد. اشعاری از او روی این بنا به خط تعلیق به عنوان یک عنصر تزئینی آورده شده.
این بنا 10 پایه دارد. 10 اولین عدد دورقمی ریاضی است. از هر پایه دو تیغه مورب به صورت مارپیچ به سمت بالا میرود تا یکدیگر را میبُرند و سقف بنا را میسازند و از سوی دیگر فرود میآیند که این خود یکی از شکلهای پیچیده ریاضی است. این شکل هندسی و عدد 10 هر دو نماد دانش ریاضی خیام است.
در قسمت داخلی سقف این بنای یادبود نمایی از آسمان نیشابود از میان طرحهای تزئینی معماری که یادآور شکل ستاره هستند دیده میشود. همچنین در فصل بهار شکوفههای درخت زردآلوی کنار بنا روی مقبره این شاعر میریزد.
آرامگاه کمال الملک
آرامگاه کمالالملک از دیگر بناهای طراحی شده توسط هوشنگ سیحون است. این بنا در شهر نیشابور (مدفن کمالالملک) قرار گرفته است. موقعیت این بنا در نزدیکی آرامگاه عطار نیشابوری در محله شادیاخ در نیشابور (شهر کهن) و موقعیت کنونی در خیابان عرفان (نیشابور) است.
حجم بنا از قوسهایی متقاطع که بر روی اقطار مربع زده شدهاند پدید آمده که این قوسهای متقاطع، «تاقهای چهاربخش» را که در معماری سنتی ایران بسیار دیده شدهاند تداعی میکنند و احتمالاً منبع الهام طراح نیز بوده است. طراح با بهرهگیری خلاقانه از قوس و با پیچشی که در ایده کلی آن ایجاد کرده، به نتیجهای ظاهراً متفاوت با هندسهای پیچیده دست یافته است. این طرح نوآورانه با بهکارگیری سازه پوستهای بتنی اجرا شده است. این بنا در مراسمی در تاریخ 12 فروردین 1342 رونمایی شد.
از دیگر معمارانی که برای مقبره شاعران ایرانی بنای یادبود طراحی کردهاند میتوان از آندره گدار معمار فرانسوی نام برد که ساختمان موزه ایران باستان و حافظیه در شیراز و ... را طراحی کردهاست. این معمار نیز برای طراحیاش الگوهای معماری سنتی ایران با معماری مدرن تلفیق کردهاست.
آرامگاه حافظ (حافظیه)
آنچه که امروز به عنوان آرامگاه حافظ در شیراز وجود دارد، بنای ساخته شده در سال 1314 شمسی است. در آن سال علیاصغر حکمت، وزیر فرهنگ وقت با همکاری علی ریاضی، رییس فرهنگ استان فارس و با نظارت علی سامی، محقق، باستانشناس و استاد دانشگاه، طرحی را که آندره گدار، ایرانشناس و معمار فرانسوی پیشنهاد کرده بود، روی آرامگاه حافظ پیاده کردند. در ساخت این آرامگاه از معماری دورهی زندیه الهام گرفته شده است.
کار اتمام بنای آرامگاه در سال 1317 به پایان رسید. در این بنا که از ذوق و هنر هنرمندان ایرانی بهرهی بسیار برده است، از کاشیکاریهای معرق در سطح زیرین گنبد استفاده شده است. همچنین در خود سازهی گنبد از رنگهای مختلف عرفانی مانند آبی فیروزهای (نماد بهشت)، سرخ ارغوانی (نماد شرابازلی)، سیاه و سفید (نماد شب و روز) و قهوهای سوخته (نماد خاک) بهره گرفته شده است.
سنگ مزار حافظ تلفیقی از چند هنر تجسمی است. در این بنا معماری، خوشنویسی، کاشیکاری و حکاکی به طرز زیبایی در کنار هم قرار گرفتهاند.
محسن فروغی از دیگر معماران ایرانی است که طراحی دو بنای یادبود از شاعران ایرانی را انجام دادهاست.
آرامگاه سعدی شیرازی (سعدیه)
محسن فروغی معمار مدرنیست ایرانی طرح آرامگاه را با همکاری علی اکبر صادق با الهام گرفتن از عناصر معماری سنتی ایران، در سال 1330 طراحی نمود. ساختمان به سبک ایرانی است با 8 ستون از سنگهای قهوهای رنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده میشود اما در داخل هشت ضلعی است با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی.
زیربنای اصلی آرامگاه حدود 257 متر مربع است. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود برهم است که قبر شیخ در زاویهٔ این دو ایوان قرار گرفتهاست. بر روی آرامگاه گنبدی از کاشیهای فیروزهای رنگ ساخته شدهاست. سنگهای پایههای بنا، سیاه رنگ است و ستونها و جلوی ایوان از سنگ گرانتیت قرمز مخصوصی ساخته شدهاست. نمای خارجی آرامگاه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است.
سنگ قبر در وسط عمارتی هشت ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشیهای فیروزهای رنگ تزیین شدهاست. در هفت ضلع ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که از قسمتهایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شدهاست.
سکههای پانصد ریالی برنزی جمهوری اسلامی ایران از سال 1387 خورشیدی به نقش آرامگاه سعدی مزین شدهاست و همچنین از سال 1389 اسکناسهای یکصد هزار ریالی با نقش آرامگاه سعدی در پشت آن چاپ شدهاست.
آرامگاه باباطاهر
آرامگاه باباطاهر در شهر همدان در مرکز میدانی مستطیل شکل، زیبا، سرسبز، با گنبدی فیروزهای منشوری شکل، بر قاعدهای هشت ضلعی بر بالای تپهای کم ارتفاع قرار گرفتهاست. سقف آرامگاه کاشی کاری معرق دارد. برج آرامگاه بر قاعدهای هشت ضلعی واقع شده که ارتفاع آن از سطح فوقانی تپه 35.20 متر و از کف خیابان 30.25 متر است.
ستونهای هشتگانه برج، قطعه سنگ مزار، کف و پلههای آرامگاه از سنگ گرانیت حجاری شدهاست و بنای اصلی نیز به ابعادده متر در ده متر با مجموعهای از منشورها پوشیده شده و دارای مدخلهای ورودی و منفذهای نور است.
نما و فرش بنای آرامگاه باباطاهر همدان از سنگ است و در داخل آن کتیبههایی از کاشی وجود دارد.
در محوطه داخلی آرامگاه 24 دو بیتی از سرودههای باباطاهر بر روی 24 قطعه سنگ مرمرین نوشته و نصب شدهاست. معمار این بنای یادبود محسن فروغی است. احداث بنای یادبود جدید به سال 1344 بازمیگردد.
مقبره الشعرا تبریز
مقبرةالشعرا (آرامگاه شاعران، گورستان سرخاب) یکی از گورستانهای تاریخی شهر تبریز است که در محلهٔ سرخاب واقع شده است. بیش از 400 شاعر، عارف و رجال نامی ایران و کشورهای منطقه از 800 سال پیش به ترتیب از حکیم اسدی طوسی تا استاد شهریار، یکی پس از دیگری در اینجا به خاک سپرده شدهاند.
در شهریور 1350 خورشیدی فراخوانی برای طرح یک بنای یادبود در مقبرةالشعرا در روزنامههای اطلاعات و کیهان و مجلهٔ یغما منتشر شد و پس از چندی پیشنهاد غلامرضا فرزانمهر برگزیده شد و عملیات احداث بنای یادبود آغاز گردید. هماکنون این بنای یادبود نماد مقبرةالشعرا و یکی از نمادهای گردشگری شهر تبریز محسوب میشود.
آرامگاه احمد نی ریزی
احمد نی ریزی یکی از نام داران خوشنویسان ایرانی است. او از خوشنویسان معروف قرن دوازدهم است. چند فقره کتب ادعیه و کتیبههای دو طرف ایوان چهلستون اصفهان به خط اوست.
مقبره این هنرمند با معماری ویژه در نی ریز استان فارس قرار دارد و سابقه ساخت آن به سال 1354 میرسد اما متاسفانه نامی از طراح و معمار این بنا در دست نیست.
باغ و گورستان ظهیرالدوله
از دیگر مکانهایی که شاعران ایرانی در آن به خاک سپرده شدهاند میتون از باغ و گورستان ظهیرالدوله نام برد. این باغ متعلق به فردی به نام علی خان ظهیرالدوله بود که پس از فوت در سال 1303 او را در باغ شخصیاش به خاک سپردند و از سال 1305 هم شاعران و مشاهیر بسیاری در این گورستان به خاک سپرده شدند. فروغ فرخزاد، ملکالشعرای بهار، رهی معیری، روحالله خالقی، حسین یاحقی، غلامرضا رشید یاسمی، ایرج میرزا و... از نامهای آشنایی هستند که میتوان با قدم زدن در این باغ، سنگ مزارشان را دید. این باغ و گورستان البته بنای یادبود یا طراحی ویژهای ندارد و فقط روزهای پنج شنبه میزبان علاقه مندان است. به نظر میرسد این باغ و گورستان با رسیدگی مسئولان ودعوت از معماران و هنرمندان میتواند به یکی از جاذبههای گردشگری تهران تبدیل شود.