سکانس‌های ماندگار «رقص» در سینمای ایران (۱)

در طول تاریخ سینمای ایران، اکثر صحنه‌های رقص و شادی مربوط به فیلم‌های کمدی و سینمای تجاری هستند و در آثار اجتماعی و در اصطلاح جشنواره پسند، کمتر از رقص به عنوان یک عنصر در فیلمنامه استفاده می‌شود. اما فیلم‌هایی هم در سینمای ایران ساخته شده که از کارکرد دوم رقص در سینما، یعنی انتقال مفاهیم، بهره برده‌اند. رقصیدن در این فیلم‌ها گاهی حتی در حد چند ثانیه کوتاه بوده، اما در ذهن مخاطب سینما ماندگار شده است. در اینجا سکانس رقص تاثیرگذار و ماندگار در سینمای ایران را مرور می‌کنیم.

۱. اجاره نشین‌ها

کارگردان: داریوش مهرجویی
بازیگران: عزت‌الله انتظامی، اکبر عبدی و حمیده خیرآبادی
محصول: ۱۳۶۵

در اواسط دهه‌ی شصت که هنوز کشور درگیر و دار جنگ تحمیلی بود و سینما نیز منعکس کننده شرایط و فضای حاکم بر کشور، داریوش مهرجویی فیلم «اجاره نشین‌ها» را ساخت. این فیلم در فضایی متفاوت می‌گذشت و درباره اختلاف‌های ساکنان یک آپارتمان در محله‌های در حال توسعه شهر تهران بود. پس از درگیری‌های فراوان اهالی ساختمان با عباس آقا سوپرگوشت بر سر تعمیرات موردنیاز خانه، با وساطت مادر عباس آقا، قرار می‌شود، مهمانی شامی برگزار و کدورت‌ها برطرف شود. در این میهمانی کارگران ساختمانی که برای تعمیر خانه آمده‌اند هم حضور دارند و یکی از آن‌ها شروع به آواز خواندن می‌کند.

اکبر عبدی که نقش آقای قندی را برعهده دارد، برای اینکه از میان میهمانان عبور کند و به سمت دیگرسالن پذیرایی برود، حرکات موزونی در حد چند ثانیه انجام می‌دهد و پلان تمام می‌شود. اما همین چند ثانیه رقص به یکی از نماد‌های شادی در سینمای پس از انقلاب تبدیل می‌شود. تاجایی که برخی در آن دوران فروش بالای فیلم را علاوه بر فیلمنامه و اتفاقات جالب، تحت تاثیر این رقص اکبر عبدی می‌دانستند. «اجاره نشین‌ها» در واقع اولین فیلم پس از انقلاب بود که از صحنه رقص استفاده کرد.

۲. روز فرشته

کارگردان: بهروز افخمی
بازیگران: عزت‌الله انتظامی، مینا لاکانی و اکبر عبدی
محصول: ۱۳۷۲

عنایت‌الله مردی خسیس و مال‌دوست است که طی حادثه‌ای می‌میرد، اما خودش چندان راضی نیست و از سوی دیگر فرشته مرگ به او می‌گوید وقتی برای جبران گذشته ندارد. روح سرگردان عنایت‌الله در تلاش برای بازگشت به این دنیا است. هنوز او به طور کامل فوت نکرده و در کما است که فرزندانش بر سر ارث و میراث او با هم درگیر می‌شوند. در زمان خواندن وصیت‌نامه و درگیری فرزندان، روح عنایت‌الله در اتاق حضور دارد و با دیدن نارضایتی فرزندان از متن وصیت نامه و پاره کردن آن، روح او با خوشحالی شروع به رقص می‌کند.

عزت‌الله انتظامی نقش عنایت‌الله را برعهده دارد و رقص خاص او در میانه درگیری فرزندان و پول‌ها و کاغذ پاره‌هایی که در هوا پخش می‌شود، همراه با موسیقی جالبی از بابک بیات، سکانس رقص فیلم «روز فرشته» را بسیار ماندگار کرده است. نکته جالب درباره فیلم این است که فیلمنامه‌ی آن را محمدرضا هنرمند و بهروز افخمی همراه با هم نوشتند، اما پرداخت نهایی قصه را خود انتظامی انجام داده. این فیلم یکی از معدود فیلم‌های ترسناک فانتزی ایرانی است.

۳. شب یلدا

کارگردان: کیومرث پوراحمد
بازیگران: محمدرضا فروتن، الهام چرخنده و پرویندخت یزدانیان
محصول: ۱۳۸۰

اگر از طرفداران سینمای ایران باشید، حتما با شنیدن نام فیلم «شب یلدا» اولین صحنه‌ای که در ذهنتان نقش می‌بندد، رقص تنهایی محمدرضا فروتن در این فیلم است. کیومرث پوراحمد این فیلم را براساس یک تجربه‌ی شخصی نوشته و کارگردانی کرده. مردی به نام حامد با همسر و دختر کوچکش زندگی آرامی دارند که ناگهان همسرش تصمیم به مهاجرت می‌گیرد. قصه فیلم طی چندماه و در یک لوکیشن که خانه حامد است روایت می‌شود و با پخش فیلم‌هایی از گذشته، مخاطب پی به اتفاقات و روابط خانواده می‌برد. اما سکانس رقص حامد که بعد‌ها مشخص شد طراحی حرکات را خود محمدرضا فروتن انجام داده بوده، نه تنها رقص دیدنی دارد که یکی از تاثیرگذارترین سکانس‌های فیلم‌های عاشقانه هم به حساب می‌آید.

حامد که پس از رفتن همسر و فرزندش در انزوایی دیوانه‌کننده گیر کرده، برای شب تولد دخترش تصمیم می‌گیرد مانند سال‌های پیش خانه را آذین بندی کند، آواز بخواند و برقصد. اما بدون حضور دخترش همه این‌ها تبدیل به مرثیه‌ای می‌شود برای دلتنگی او. حامد با فشفشه‌های روشن در دست زیر بارش برف شادی می‌رقصد و بلند بلند گریه می‌کند.

۴. گیلانه

کارگردان: رخشان بنی‌اعتماد
بازیگران: فاطمه معتمدآریا، بهرام رادان و باران کوثری
محصول: ۱۳۸۳

وقتی پیرزنی با کمری خمیده و پا‌هایی که از شدت زحمت و مشقت زندگی کاملا پرانتزی شده، چند دقیقه‌ای برای عوض شدن روحیه پسر جانبازش با موسیقی محلی چرخی می‌زند، شاید اصلا نامش رقص نباشد. اما تاثیری که بر مخاطب می‌گذارد انکار ناپذیر است. ننه گیلانه که عاشقانه پسر جانباز خود را که از گردن به پایین فلج است،‌تر و خشک می‌کند و گاهی آماج حملات روانی پسرش به دلیل موجی شدن او، می‌شود، هنوز امیدوار است که نامزد قدیمی پسرش برگردد و او را داماد کند.

در سکانسی که پسر در حال دیدن اخبار تلویزیون درباره کشته‌شده‌های افغانستان است، ننه گیلانه تلویزیون را خاموش می‌کند، مو‌های پسرش را شانه می‌زند، موسیقی محلی را با دستگاه پخش کوچکش می‌گذارد و با در دست گرفتن دو دسته گل وحشی کوچک، چند ثانیه‌ای در اتاق می‌چرخد و با لهجه شیرین گیلکیش قربان صدقه پسرش می‌رود و مدام می‌گوید: «داماد بشه ایشالله» و پسر تنها با چشمانش مادر را دنبال می‌کند. این تصویری از امیدواری آن مادر است که جوانش جلوی چشمانش آب می‌شود و او در آرزوی محال دیدن دامادی‌اش نشسته.

۵. ازدواج به سبک ایرانی

کارگردان: حسن فتحی
بازیگران: داریوش ارجمند، سعید کنگرانی و شیلا خداداد
محصول: ۱۳۸۳

دختری به نام شیرین که در یک خانواده بسیار سنتی ایرانی بزرگ شده، عاشق یک مرد آمریکایی می‌شود و تصمیم می‌گیرند با هم ازدواج کنند. اما اتفاقات کمدی بر سر ازدواج این دو جوان است. شاید سکانس رقص این فیلم جزو آن دسته از سکانس‌های شادی باشد که در فیلم‌های کمدی و تجاری دیده می‌شود، اما دو ویژگی باعث شد که «ازدواج به سبک ایرانی» را در این لیست بیاوریم.

اول اینکه برای اولین بار پس از انقلاب در این فیلم یک رقص منظم و دیدنی دسته جمعی در سبک رقص جاهلی یا اصطلاحا داش مشتی به نمایش گذاشته شد. دوم اینکه پدر شیرین که به شدت سنتی و مبادی آداب است و هیچ قدمی خارج از چارچوب خود بر نمی‌داشت، به اصرار دایی شیرین در عروسی دخترش می‌رقصد. نقش پدر شیرین بر عهده داریوش ارجمند است که یکی از بازی‌های متفاوت کارنامه‌اش را در این فیلم از او دیدیم و سکانس رقص فیلم با حرکات موزون ارجمند که کاملا مردانه و ایرانی می‌رقصد، دیدنی‌تر شده‌است.

۶. کافه ستاره

کارگردان: سامان مقدم
بازیگران: افسانه بایگان، پژمان بازغی، رویا تیموریان و هانیه توسلی
محصول: ۱۳۸۴

فیلمی سه اپیزودی درباره یک اتفاق از دیدگاه سه زن، در بازه زمانی مشخص و مسایلی که آن‌ها در یک محله قدیمی از سر می‌گذرانند. فیلم «کافه ستاره» دو سکانس رقص دارد که هرکدام به اندازه خود از سکانس‌های ماندگار هستند. اولین سکانس زمانی است که شخصیت سالومه با بازی هانیه توسلی به ابی با بازی پژمان بازغی در یک شب بارانی روی پشت بام خانه، می‌گوید دوستش دارد. ابی چتر را از دست سالومه میقاپد و با چتر زیر بارش باران می‌رقصد و صحنه عاشقانه دیدنی را به وجود می‌آورد.

دومین صحنه نیز یکی از سکانس‌های جالب و کم نظیر در سینمای پس از انقلاب است. وقتی ملوک خانم با بازی رویا تیموریان که سن و سالی ازش گذشته به بهانه خراب بودن آنتن ماهواره، عشق خود را که پسری بسیار جوان به نام خسرو است به خانه‌اش دعوت می‌کند تا در تنظیم ماهواره به او کمک کند. پیش از آمدن خسرو و زمانی که ملوک درحال آمده کردن سور و سات این میهمانی است، از تلویزیون تصویر رقصی از یک شبکه‌ی فارسی زبان ماهواره‌ای پخش می‌شود و ملوک که اصطلاحا کیفش کوک است، جلوی آینه‌ای کوچک که تنها صورت او را نشان می‌دهد، در حال رقص و زمزمه کردن موسیقی عاشقانه و شادی است.

۷. دایره زنگی

کارگردان: پریسا بخت‌آور
بازیگران: باران کوثری، مهران مدیری، بهاره رهنما و امین حیایی
محصول: ۱۳۸۶

«دایره زنگی» نیز مانند «اجاره نشین‌ها» درباره ساکنان یک آپارتمان است، اما با این تفاوت که حالا با افراد پولداری روبرو هستیم که هر کدام از یک طیف جامعه هستند و با وجود زندگی در یک ساختمان، اما از نظر فرهنگی و طبقاتی تفاوت‌های زیادی دارند. همین موضوع باعث اختلاف نظر‌ها بر سر نصب ماهواره در ساختمان می‌شود. اما سکانس رقص «دایره زنگی»، مربوط به زمانی است که همسر آقای عبدالله زاده تصمیم می‌گیرد از پسر جوانش بخواهد فیلم مستندی که ساخته را نمایش بدهد، تا اوضاع آرام گیرد.

فیلم مستند درباره‌ی فقر و فحشا در جامعه است، اما با یک موسیقی شش و هشت با ریتم تند آغاز می‌شود. مهران مدیری و محمدرضا شریفی‌نیا نیز که از ساکنان ساختمان هستند با شروع موسیقی در گوشه‌ای از اتاق تاریک نمایش فیلم، شروع به رقص و حرکات موزون می‌کنند. رقص فیلم «دایره زنگی» از این جهت اهمیت دارد که خود نشان‌دهنده سطح فرهنگی و طبقاتی این افراد است. کسانی که تا چند دقیقه پیش سر هم عربده می‌کشیدند، حالا با موسیقی یک فیلم مستند تلخ، می‌رقصند.

۸. پستچی سه‌بار در نمی‌زند

کارگردان: حسن فتحی
بازیگران: علی نصیریان، امیر جعفری و پانته‌آ بهرام
محصول: ۱۳۸۷

فیلمی در ژانر معمایی و ترسناک که دومین اثر حسن فتحی در لیست ما است. قصه در خانه‌ای قدیمی و رازآلود می‌گذرد که هر طبقه از آن داستانی دارد در دهه‌های مختلف و قصه‌ی مردی جوان داستان‌های هر طبقه را به هم مربوط کرده. طبقه‌ی سوم محل زندگی صولت‌الدوله از شاهزاده‌های قجر است که از ترس رضاخان پهلوی در سال‌های ابتدایی ۱۳۰۰ به حومه تهران پناه آورده و با زنش و خدمتکار خود زندگی می‌کنند. طبقه‌ی دوم، خانه‌ی ابرام غیرت و همسرش مهوش است که در اواسط دهه‌ی ۴۰ در آنجا حضور دارند و در طبقه‌ی اول یک گروگانگیر در زمان حال دختر یک کارخانه‌دار را به زور زندانی کرده تا از پدرش انتقام بگیرد.

دو سکانس پشت سر هم در فیلم وجود دارد که اول در طبقه‌ی سوم رقصی برپا است و بعد این رقص به طبقه‌ی دوم می‌آید. صولت‌الدوله با بازی علی نصیریان شمشیر به دست می‌رقصد و پس از چند دقیقه و شنیدن کنایه‌های زنش که دو پهلو به او گوشزد می‌کند که از ترس در این خانه پناه گرفته، رقصش تبدیل به تمرین جنگ می‌شود. پسر خدمتکار صولت‌الدوله به طبقه پایین می‌آید و از بالای پله‌ها ابرام غیرت با بازی امیر جعفری را می‌بیند که با دایره نوازی زنش در حال رقص جاهلی است. مهوش ابرام را دوست ندارد و به دنبال عشق قدیم خود است و با صورتی غمبار دایره میزند و ابرام می‌رقصد.

ادامه دارد...