چرا آوازخوانی زیر پل خواجو ممنوع شد؟/ تاریخچه و سنت‌ها
سال‌ها قدم زدن اهالی اصفهان در کنار زاینده‌رود، با شنیدن صدای ترانه‌هایی آشنا همراه بوده است که گاهی با آن‌ها هم‌آواز هم می‌شدند.
پل خواجو که از زمان شاه‌عباس دوم صفوی باقی مانده، از آغاز حیاتش محل برگزاری جشن‌ها و رسوم مختلف بوده است. «آوازخوانی پیرمردها» یکی از این مراسم است که تا همین چند وقت پیش، زیر پل خواجو اجرا شده و اکنون مانند بسیاری از رسوم، روبه زوال است، البته این‌بار به دلایلی به‌جز فراموشی!
آوازخوانی زیر پل خواجو رسمی است که تاریخ آغاز آن مشخص نیست، چنانچه اهالی اصفهان و خود آوازخوانان نیز بر سر زمان شروع این مراسم اتفاق نظر ندارند. برخی معتقدند که این مراسم از زمان ساخت پل خواجو در این مکان برگزار می‌شد، بعضی نیز معتقدند که نطفه‌ی اجرای این مراسم از زمان پهلوی اول در این منطقه شکل گرفته است.
بنا بر آنچه آوازخوانان زیر پل خواجو می‌گویند، نام «جلال‌الدین تاج اصفهانی» با این مراسم پیوند خورده و پیرمردهای آوازخوانان این محل معتقدند، زمانی بیشه‌زارهای اطراف پل خواجو طنین‌انداز صدای جلال‌الدین تاج بوده است که در اطراف زاینده‌رود قدم می‌زد و آواز می‌خواند.
امیر هاشمی‌مقدم، مردم‌شناس و ایران‌شناسی که به مردم‌نگاری آوازخوانی زیر پل خواجو پرداخته است، درباره‌ی تحقیقات خود درباره‌ی پیشینه‌ی این مراسم اظهار کرد: با تحقیقاتی که در این زمینه انجام دادم، متوجه شدم قدم زدن در خیابان چهارباغ و فضای سبز اطراف زاینده‌رود، برای مردم اصفهان از گذشته‌های دور معمول بوده است.
آوازخوانی از کی رواج داشته است؟
زمانی که به جای پارک‌ها و تفریحگاه‌ها، در اطراف زاینده‌رود بیشه‌زارها و درختان انبوه قرار داشتند، قدم زدن و آواز خواندن در این مکان جزو تفریح‌های مردم بود. همچنین «درویش حسن» یکی از افرادی بود که در کناره رودخانه و خیابان چهارباغ قدم می‌زد و آواز می‌خواند.
او درباره پرس‌وجوهای میدانی‌اش از اهالی آوازخوان پل خواجو، توضیح داد: شرکت‌کنندگان در این مراسم بدون استثنا، این مراسم را دارای قدمت طولانی می‌دانند و در پاسخ به این پرسش که این مراسم از چه زمانی رواج داشته است، می‌گویند که «از اول بوده» یا «از زمان شاه‌عباس شروع شده» که حاکی از قدمت این رسم در این محله است.
وی افزود: تقریبا تمام پیرمردها، به آوازخوانی استاد «جلال‌الدین تاج» در این مکان اشاره می‌کنند.
در عزاداری‌ها، آوازها حزن‌انگیز می‌شوند
هاشمی‌مقدم درباره‌ی ساعت اجرای این مراسم نیز توضیح داد: پیرمردهایی که در این مراسم شرکت می‌کنند، غالبا در بهار و تابستان که هوا مناسب است، هنگام عصر و شب و در زمستان که هوا بارانی است، عصر پنج‌شنبه و صبح و عصر جمعه، گرد هم جمع می‌شوند و آواز می‌خوانند.
او همچنین درباره روزهای تعطیل، گفت: این مراسم در نوروز کاملا تعطیل می‌شود و در روزهای عزا و شهادت نیز این مراسم برگزار نمی‌شود، اگر هم برگزار شود، آهنگ‌های حزن‌انگیز در آن خوانده می‌شود؛ ولی اگر روز جشن و شادی مانند میلاد امام زمان (عج) باشد، شور و حال خاصی بر فضا حاکم است.
بنان و ایرج، مورد علاقه آوازخوانان
این مردم‌شناس درباره‌ی نوع اشعاری که زیر پل خواجو خوانده می‌شود، اظهار کرد: اشعاری که زیر پل خواجو خوانده می‌شود، غالبا سنتی‌اند و متن بیشتر آوازها برگرفته از اشعار حافظ است. اکنون نیز از جمله کسانی که آوازهای آن‌ها زیر پل خواجو خوانده می‌شود، می‌توان به بنان، ایرج خواجه امیری و علیرضا افتخاری اشاره کرد.
او ادامه داد: گاهی پیش می‌آید، افرادی که می‌توانند صدای نی را با دهان خود تولید کنند، به جمعیت اضافه می‌شوند و در آوازخوانی شرکت می‌کنند.
فراغت پیرمردهای اصفهانی زیر پل خواجو
هاشمی‌مقدم درباره‌ی ترکیب جمع آوازخوانان، توضیح داد: پل خواجو محل گذراندن اوقات فراغت حدود 50 پیرمردی است که بیشتر آن‌ها بازنشسته شده‌اند و معمولا حدود 20 نفر همیشه در این مکان هستند.
وی با اشاره به حضور جوانان در میان پیرمردهای آوازخوان، بیان کرد: گاهی جوانان با پیرمردها در خواندن شعرها همراهی می‌کنند؛ ولی تعداد آن‌ها غالبا اندک است و از 10 نفر بیشتر نمی‌شود. بیشتر پیرمردهای آوازخوان زیر پل خواجو، متأهل و دارای سواد در حد خواندن و نوشتن هستند و جوانان نیز عموما دیپلم و به‌ندرت تحصیلاتی بالاتر از دیپلم دارند. ضمن این‌که همه‌ی آن‌ها مسلمان و اصالتا اصفهانی هستند.
او درباره‌ی نحوه‌ی اجرای این مراسم نیز توضیح داد: پیرمردانی که زیر پل خواجو آواز می‌خوانند، گاهی در میان اشعاری که می‌خوانند بعضی از ابیات را به سلیقه‌ی خود تغییر می‌دهند که با استقبال تماشاگرها روبه‌رو می‌شود. گاهی نیز توقف‌هایی بین خواندن یک شعر و شعر بعد ایجاد می‌کنند و در آن زمان، به صحبت و شوخی با یکدیگر می‌پردازند که موجب پراکنده شدن مردم می‌شود؛ ولی به‌محض این‌که خواندن ترانه‌ها از سر گرفته می‌شود، مردم دوباره جمع می‌شوند و در پایان هر ترانه، برای آن‌ها دست می‌زنند.
مقدم با بیان این‌که آوازخوانی پیرمردها زیر پل خواجو مورد علاقه‌ی گردشگران است، افزود: معمولا در اطراف این پیرمردها، گردشگران زیادی هستند که برای تماشای این مراسم می‌آیند.
فراموشی آوازخوانی درپی برخورد مأموران
مقدم با بیان این‌که با پیرمردهای زیر پل خواجو برخورد می‌شود، توضیح داد: با این مراسم برخورد می‌شود و غالبا در صورت حضور داشتن نیروهای امنیتی در این مکان، پیرمردها از این محل پراکنده و مراسم تمام می‌شود.
برای تحقیق درباره‌ی این موضوع به‌سراغ بیژن کیانیان، معلم موسیقی در اصفهان رفتیم که در جریان اجرای این مراسم، با آن‌ها برخورد شده بود و براثر برخورد مأموران، ساز تار او شکست.
او گفت: حدود یک سال است که این مراسم به‌خاطر برخوردهای مأموران کم‌رنگ شده و حتی برگزاری آن روبه فراموشی است. اکنون در کنار پل خواجو، کیوسکی گذاشته شده است که نیروهای امنیتی مستقر در آن، مانع برگزاری مراسم توسط آوازخوانان زیر پل خواجو می‌شوند.
کیانیان درباره‌ی حضور گردشگران در این مراسم نیز اظهار کرد: تا وقتی با این مراسم مقابله نمی‌شد، گردشگران زیادی برای تماشا به این محل می‌آمدند و با پیرمردان آوازخوان همراهی می‌کردند؛ ولی از زمانی که با این مراسم برخورد شده است، افراد کمی برای تماشای آوازخوانی، اطراف پل خواجو جمع می‌شوند.
او اضافه کرد: پل خواجو که از قدیم، محل تفریح و اجرای مراسم شادی‌آفرین مردم اصفهان بود، این روزها به‌خاطر برخوردهای مأموران کارکردهای خود را از دست داده و ممکن است به‌زودی به‌طور کلی این مکان از پیرمردهای آوازخوانی که صدای‌شان سال‌ها از زیر پل خواجو شنیده شده است، خالی شود.