زبان فارسی، فصل مشترک همکاری‌های سینما

اقتصاد هنر آنلاین- شفق ابوسبا؛ افغانستان و ایران، دو کشوری هستند که به موجب مرز، تاریخ و فرهنگ مشترک و از آن مهم‌تر زبان مشترک همواره مراودات زیادی را بایکدیگر داشته‌اند. از نظر بسیاری همین زبان فارسی می‌تواند به مهم‌ترین عامل پیوند دهنده‌ میان دو کشور تبدیل شود. افغانستان در دهه‌های اخیر تحولات و فراز و نشیب‌های بسیاری را به خود دیده است (حکم‌رانی حکومت‌های مختلف، جنگ‌های داخلی و خارجی و بلایای طبیعی...). این تحولات‌ و اتفاق‌ها در کنار بکر بودن بعضی از مسائل در این کشورباعث شده که افغانستان در موقعیت ویژه‌ای قرار بگیرد و بارها به شکل‌های مختلف در مستندها و فیلم‌ها به مسائل پیرامون آن پرداخته شود. این کشور و مردم آن در سینما و تلویزیون ما هم به شکل‌های مختلف بازنمایی شده‌اند. جدای از ویژگی‌های ذاتی افغانستان که آن را با اهمیت می‌کند، سیل مهاجران افغان که در سال‌های گذشته به ایران آمده‌اند شکل دیگری از روابط را میان این دو همسایه ایجاد کرده است. اگر چه که مهاجرت به ایران اولویت اول خیلی از مردم افغانستان نبوده ولی در سال‌های اخیر شاهد رشد و پرورش نسلی از مهاجرین در ایران هستیم که حالا وارد بازار کار و رقابت شده‌اند. در زمینه‌ی سینما مراوداتی که میان ایران و افغانستان بوجود آمده را می‌توان در چند دسته‌ بررسی کرد.

افغانستانی‌هایی که در ایران فعالیت سینمایی می‌کنند

"صحرا کریمی" متولد تهران از پدر و مادری افغانستانی است. تحصیلات ابتدایی او در ایران بود و دکترایش را  از دانشگاه اسلواکی در رشته‌ی کارگردانی فیلم گرفته است. رساله‌ی دکترای او در مورد سینما موج نو ایران بوده است. او کار خود در سینما را با بازیگری شروع کرد و در دو فیلم "خواب سفید" و "دختران خورشید" بازی کرده است. "صحرا کریمی" دو فیلم موفق "زنان پشت فرمان رانندگی" و "نسیمه، خاطرات روزانه دختری مهاجر" را ساخته است. آخرین فیلم او به نام "حوا، مریم، عایشه" که قرار است تابستان امسال در بخش افق‌های ونیز به نمایش دربیاید با عواملی از دو کشور ایران و افغانستان ساخته شده است. تمام فیلمبرداری این فیلم در افغانستان بوده است ولی همه‌ی پس‌تولید آن در ایران. فیلم فضای زنانه‌ای دارد و نام فیلم از سه شخصیت اصلی این فیلم آمده است.

"جمشید محمودی" و "نوید محمودی" از افراد بسیار فعال در سینما و تلویزیون ایران هستند. این دو برادر کار خود را با تلویزیون آغاز کردند ولی بعد از مدتی به ساخت آثار بسیار موفقی در سینما پرداختند. آن‌ها سریال‌های پربیننده‌ی "دلدار" و "سایه‌بان" را برای تلویزیون ایران تا به اینجا در کارنامه‌ی خود دارند. اولین فیلم سینمایی برادران محمودی "چند متر مکعب عشق" بود. این فیلم داستان عشق پسری ایرانی به دختری افغانستانی است. "چند متر مکعب عشق"  در سی ودومین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد و دو جایزه مهم را توانست کسب کند. تجربه‌ی سینمایی بعدی محمودی‌ها بعد از موفقیت فیلم قبلی، "رفتن" بود. فیلم "رفتن" اولین اکران خود را در جشنواره بوسان کره داشت و مورد تقدیر ویژه‌ی هیئت داوران قرار گرفت. سومین و تا به‌ اینجا آخرین فیلم این دو برادر "شکستن همزمان بیست استخوان" با نام بین المللی "رونا، مادر عظیم" است. دلیل اینکه چرا این فیلم از رقابت در جشنواره فجر سی و شش جا ماند مشخص نیست ولی توانست به‌عنوان بهترین فیلم جشنواره بوسان انتخاب شود و نماینده اسکار افغانستان در نود و یکمین دوره از این جوایز. یکی از تاثیرات فیلم‌های برادران محمودی ورود بازیگران افغانستانی به سینمای ایران بود. به نظر می‌آید که این دو نفر در پیدا کردن استعدادهای بازیگری توانمند هستند و به خاطر ترکیب بازیگرانی که در فیلم‌هایشان چیده‌اند توانسته‌اند توجه‌های زیادی را جلب کنند.

"سامره رضایی" کار خود را با بازیگری شروع کرد. او در سال 1395 مستند "من یک بازیگر شادم" را ساخت که در جشنواره سینما حقیقت به نمایش درآمد و در چهارمین دوره جشنواره بین المللی فیلم زنان هرات – کابل جایزه بهترین فیلم را بدست آورد. این فیلم روایت زندگیِ دو دختر افغانستانی به نام‌های حکیمه و سکینه است که مانند بسیاری ازمهاجرین دیگردرایران، که ساکن شهر تهران هستند، به بازیگری علاقه دارند و می‌خواهند بازیگر شوند. آن‌ها با همه محدودیت‌های خانواده ومشکلات فراوان برای رسیدن به هدف‌شان، تلاش می‌کنند.

"رامین رسولی" فیلمساز افغانستانی تبعه‌ی هلند است. اولین فیلم بلند او "لینا" نام داشت. در این فیلم "همایون ارشادی"، "امیر آقایی" و "حسیبا ابراهیمی" (که برای بازی در فیلم "چند متر مکعب عشق" برادران محمودی توانست نامزد بهترین بازیگر زن در سی و دومین دوره جشنواره فجر شود) بازی کرده‌اند. فیلم جدید "رسولی" با نام "سگ‌ها دیشب نخوابیدند"، فیلمبرداری آن به تازگی در شهرک سینمایی دفاع مقدس تمام شده. این فیلم دومین همکاری مشترک رامین رسولی کارگردان و "سیاوش حقیقی" به عنوان تهیه‌کننده بعد از فیلم سینمایی "لینا" است. در خلاصه داستان این فیلم آمده است: "زندگی در روستایی دور افتاده و فراموش شده در افغانستان که در تصرف طالبان است با ورود یک سرباز آمریکایی که هلیکوپترش در نزدیکی آن روستا سقوط کرده است و توسط دختری روستایی به آنجا آورده می‌شود، دچار تغییر می‌شود..."

"فرشته حسینی" کار بازیگری خود را با حضور در مستند "سامره رضایی" آغازکرد بعد از آن او در فیلم "رفتن" برادران محمودی ایفای نقش کرد. بازی "حسینی" در فیلم "رفتن" با تقدیرهای زیادی روبرو شد و توانست جایزه بهترین بازیگر زن از جشنواره مراکش را بدست آورد. او همچنین بر روی صحنه چندین تئاتر رفته است. فیلم سینمایی بعدی که او در آن بازی کرد "شکستن همزمان بیست استخوان" بود. آخرین فیلم سینمایی که با بازی او پخش شده است در جشنواره فجر سی و هفتم فیلم "سونامی" ساخته‌ی "میلاد صدرعاملی" می‌باشد. مطابق اخباری که این روزها پخش شده او مشغول بازی در سریال جدید "هومن سیدی" به نام "قورباغه" است. به نظر می‌آید که حسینی توانسته جایگاه خود را به عنوان بازیگری توانا در سینما ایران تثبیت کند.

سینماگران ایران که در افغانستان فیلم ساختند

در دهه‌ی 60 شمسی برای اولین بار بعد از انقلاب "محسن مخملباف" شخصیت اصلی فیلم خود را یک افغانستانی قرار داد. فیلم "بایسیکل ران" داستان "نسیم" است که برای تامین هزینه درمان همسر بیمارش شرطبندی. این فیلم در هفتمین دوره از جشنواره فجر فجر چندین جایزه بدست آورد. فعالیت‌های مخملباف در مورد سوژه‌هایی مربوط به این کشور با "بایسیکل ران" شروع شد و سال‌ها ادامه پیدا کرد تا جایی که بعد از آنکه حکومت طالبان پایان یافت او به همراه همسر و فرزندانش به کابل مهاجرت کرد. "سفر قندهار" بلافاصله بعد از سقوط طالبان و شروع جنگ با  آمریکا در دهه‌ی هفتاد در افغانستان ساخته شد. نتیجه‌ی این مهاجرت ساخته شدن چندین فیلم در خانواده مخملباف در افغانستان بود. "سمیرا مخملباف" در 1381 "پنج عصر" را ساخت و "مرضیه مشکینی" در 1382 "سگ‌های ولگرد" را کارگردانی کرد که هر دو فیلم در جشنواره‌های بین المللی جوایز معتبری را نیز کسب کردند.

ساخت فیلم‌هایی در ایران با شخصیت‌هایی افغانستانی

به دلیل حضور مهاجران افغانستانی در ایران، این افراد کم کم در سریال‌ها و فیلم‌های ایرانی حضور پیدا کرده‌اند. نگاهی که کارگردانان ایرانی به حضور این افراد داشته‌اند در بسیاری از موارد مورد مناقشه قرار گرفته است و با حاشیه همراه بوده است. بعضی اوقات نقش‌ مهاجرها را بازیگران ایرانی بازی کرده‌اند و گاهی اوقات خود افغانستانی‌ها. فیلم "باران" "مجید مجیدی"، "روبان قرمز" که رضا کیانیان در آن نقش یک افغانستانی را بازی می‌کرد، "جمعه" فیلم "حسین یکتا‌پناه" و... نمونه‌هایی از این حضور هستند. اما فیلم‌هایی مثل "ابد و یک روز" یا سریال "ممنوعه" به تازگی بسیار مورد انتقاد قرار گرفته‌اند. در این فیلم‌ها نگاهی نژادپرستانه را نسبت به مهاجرین افغان می‌توان پیدا کرد. در این فیلم‌ها نوعی نگاه از بالا به پایین به مهاجرین وجود دارد و ایرانیان در آن‌ها به شکلی طبقه‌ی برتر نشان داده می‌شوند. مردم افغانستان در بعضی از این فیلم‌ها قشری کم‌سواد، فقیر و در بعضی موارد مجرم هستند. کلیشه‌هایی که متاسفانه توسط برخی کارگردانان ایرانی تکرار شده است.

مستندها

مستندهای زیادی توسط ایرانیان درباره‌ی افغانستان و مهاجران افغانستانی ساخته شده است. در بعضی از این فیلم‌ها اما واقعیت زندگی این افراد وجود ندارد و به نظر می‌آید که کارگردانان شناخت کافی از سوژه نداشته‌اند. در دوره قبلی از جشنواره سینما حقیقت مستند "بهمن کیارستمی" و "مهدی و هادی زارعی" با انتقادهایی از طرف فیلمسازان افغانستانی روبرو شدند. آن‌ها اعتقاد داشتند که در این مستندها سیاه‌نمایی شده است. شاید جشنواره‌های بین المللی اما در این سیاه‌نمایی‌ها بی‌تقصیر نباشند چرا که آن‌ها با جوایزی که هر سال می‌دهند به نوعی بازار ساخت فیلم را سمت و سو می‌بخشند.

*

سالن‌های سینما در افغانستان تعدادشان کم است و در گذشته بیشتر در تسخیر فیلم‌های هندی بوده‌اند. فیلم‌ سازی در افغانستان، سال‌ها به‌خاطر جنگ نتوانست پیشرفتی کند اما اخیرا کارگردانان افغانستانی مانند "صدیق برمک" و "عتیق رحیمی" مشغول به فیلمسازی هستند و توانسته‌اند توجه‌های بین‌المللی را نیز به خود جلب کنند. به نظر می‌رسد افغانستان اکنون تمالی برای پیشرفت سینمای کشور از خود نشان داده است. با توجه به این نکته که این روزها سریال‌های تولید شده توسط صدا و سیما جمهوری اسلامی در شبکه‌های افغانستانی پخش می‌شوند و گفته می‌شود که با استقبال روبرو شده‌اند و وجود زبان و فرهنگ مشترک بین این دو کشور به نظر می‌رسد بستری برای همکاری و غنای بیشتر سینمای هر دو کشور ایجاد شده است که می‌توان به آینده‌ی آن، در صورت توجه و بها دادن خوشبین بود.