نگاهی به زندگی حرفهای و کاری این هنرمند
بیوگرافی محمد احصایی (۱۳۱۸ - )
محمد احصایی متولد سال ۱۳۱۸ خورشیدی در قزوین و فارغالتحصیل دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران است.
هنر امروز: محمد احصایی متولد هشتم تیر ۱۳۱۸ در قزوین است. او از جمله هنرمندان معاصر ایران در عرصه خوشنویسی، گرافیک و نقاشی است که آثارش شهرت جهانی دارند. او که از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فارغالتحصیل شد، سالها در همین دانشکده و دانشکده هنر تدریس کرد و برای نخستین بار گرافیسم خط را در دانشکده هنرهای زیبا آموزش داد. احصایی بیش از ۵۰ سال است که در حوزه خوشنویسی، نقاشی و گرافیک فعالیت میکند.
احصایی بیش از ۵۰ سال است که در حوزهٔ خوشنویسی، نقاشی و گرافیک فعالیت میکند. او یکی از پایهگذاران نقاشیخط در دورهٔ معاصر ایران است و با مجموعهٔ نقاشیخطهای خود اعتباری جهانی یافتهاست.
فعالیتهای حرفهای:
احصایی کارش را به صورت حرفهای با مجله جوانان جمعیت شیروخورشید پیشین آغاز کرد و سپس جذب سازمان کتابهای درسی شد و آنجا به صفحهبندی و سپس سرپرستی آتلیه گرافیک مشغول شد. پس از مدتی به عنوان کارشناس کتابهای هنر سال سوم کارش را پی گرفت. تجربههایی که در ادامه همکاری او با بنیاد هنری پارس و همراهی با کسانی چون مرتضی ممیز و آیدین آغداشلو و علیاصغر معصومی و بسیاری دیگر باعث شد که او به عنوان یک نقاش و خوشنویس به هنر گرافیک بیشتر نزدیک شود. چنانکه رفتهرفته حضور او را در عرصه طراحی گرافیک و به ویژه حروفنگاری و بازی زیباییشناسانه با حروف ایرانی و اسلامی بیشتر حس میشود تا در عرصههایی چون نقاشی. به دلیل همین تجربه دامنهدار او در گرافیک، در راهاندازی رشته گرافیک در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران احصایی سهمی اساسی به عهده داشت.
محمد احصایی از جمله بنیانگذاران نقاشیخط در ایران بهشمار میرود و نخستین کسانی است که از حروف به عنوان وسیلهای برای بیان استفاده کرد. او که خوشنویسی توانا بود خود را از نقاشان سقاخانه به «سنت» و آنگاه «خط» و از همه مهمتر «خوشنویسی» نزدیکتر میدانست و دلیل آن را وفاداری به سنتهای خوشنویسی و اتصال به شکل واقعی حروف میشمرد و رویکردش حرکت از خوشنویسی به سوی نقاشی بود و به استفاده از عناصر و آرایههای بصری و مفهومی نقاشی در خوشنویسیهایش میپرداخت. کاری که این هنرمند چند سال بعد از نقاشان سقاخانه انجام داده بود و ابتدا با مخالفت و سپس با سیلی از تقلید خوشنویسان روبرو شده بود. همچنین او در کار نقاشیخط و ارائه و توسعه آن بیش از دیگران پایمردی کرده و تاکنون همچنان در عرصههای داخلی و بینالمللی خوش درخشیدهاست.
احصایی از سال 1354 شروع به کشیدن تابلوهایی کرد که عمدتاً با کلمه «الله» یا آیه «لا اله الا الله» شکل میگیرد و به گفته خودش نوعی ذکر تصویری «الله» و نمودی از عرفان و تصوف اسلامی است. او تاکنون چند نوبت به این کارها، که به نام کارهای الله معروف است، پرداخته و در آخرین دستاورد رنگ را به کلی از میان برداشته تا در بیرنگی و بیاختیاری سفید روی سفید و سیاه با سیاه که هر دو تجلی از نور هستند طرحی نو درانداخته باشد. این شکل از کار او به «الفبای ازلی» نیز شهرت یافتهاست.
از دیگر آثار شاخص او میتوان به طراحی نشانهنوشته یا لوگوهای بنیاد نهجالبلاغه، فرهنگسرای نیاوران، فرهنگستان هنر و سازمان کتابهای درسی و همچنین لوگوی بسیاری از روزنامههای اخیر اشاره کرد. محمد احصایی در دهها نمایشگاه انفرادی و گروهی قبل و بعد از انقلاب در ایران و کشورهای دیگر شرکت داشته که ازجمله میتوان به شرکت در نمایشگاه سالانه بال سوئیس اشاره کرد.
افزون بر اقبال رسمی، احصایی در عرصه فروش آثار هنری در داخل و خارج کشور نیز رکورددار بودهاست. در سال ۱۳۸۵ گرانترین اثر نقاشیخط حراج کریستیز دبی متعلق به او با نام «اسماءالله» بود. این اثر با قیمتی بیش از ۱۰۰هزار دلار به فروش رسید.
تحریر دیوان حافظ به قلم نستعلیق و تحریر قرآن کریم به قلم ریحان از جمله کارهایی است که این هنرمند گرافیست و خوشنویس در کارنامه فعالیتش دارد. او در گفت و گویی درباره تحریر این قرآن می گوید: "خط این قرآن از نظر ساختاری همان خط قرآنهای دوره تیموری است. تفاوت کوچکی که بین این قرآن با قرآنهای دوره تیموری وجود دارد به سلیقه خودم برمیگردد؛ مثلاً در ترکیب کلمات، در کرسیبندی و در برخی کلماتی که معمول نبوده است. مثلاً اینکه در آخر سطر چگونه بنویسند، اینها را در ابتدای سطرها در یک ردیف قرار دادم و سطر که تمام میشود، شاهد تغییراتی هستیم."
اثر حاضر که متعلق به مجموعه «نجوای عشق» است در دهه هشتاد توسط محمد احصایی خلق شده و نمونهای ممتاز از فعلیت بخشیدن به ظرفیتهای بصری خوشنویسی از چشماندازی نقاشانه و در قالبی مدرن است. دغدغه احصایی اینجا، در عین وفاداری به حفظ اصول و تناسبات خط ثلث، گرایش به ساختارشکنی و پرهیز از هر نوع تکرار است. او خواهان درک سیالیت نهفته در خودِ نوشته است و از این رو، فرایند آفرینش در کار نقاشی با خط را به صورت بازآفرینی هنری قدسی با سنتی غنی، از نگاهی امروزین محقق میسازد. همین سبک کار مبتنی بر زیباییشناسی کالیگرافی مدرن، برای او شهرتی جهانی به ارمغان آورده است.
احصایی در این اثر برخلاف همیشه، برای حجمدادن به سطوح تخت، از شیوه سایهزنی در نقاط تقاطع فرمها بهره نبرده، اما با دورگیریهای دقیق و اجرای ظریفی از مفردات، بر پیچیدگی بافتار نقوش تأکید میورزد. از این رو حروف در دستان او به حجمهای پیچان و تندیسهایی سیال در فضا بدل میشوند که بهشدت معناگریزند. تلاشی هنرمندانه که در نهایت ناخوانایی مطلق را به ارمغان میآورد که مرتبه اعلای انتزاع است.
احصایی استادی چیرهدست در انواع خطوط ایرانی است، اما آگاهانه، هندسه حروف و کلمات را به مثابه نشانههایی تصویری در کار نقاشی بهکار میگیرد و در نتیجه این نشانهها هستند که از ارزش ساختاری یک زبان و قالبی نوشتاری، رها میشوند. آنچه در اینجا رفتار گرافیکی آشفته خطوط سیال را مهار میکند، ساختار مستطیل بوم است. کوشش هنرمند برای کشف جلوههای بصری عناصر نگارشی به سمت درک جنبههای متفاوتی از دلالتگری آنها سیر میکند و دیگر مرزی میان خطنگاری و نقاشی وجود ندارد.
تابلوی مورد نظر که در حراج تهران 1399 به نمایش درآمد، محل تلاقی میراث باشکوه خوشنویسی ایرانی-اسلامی، با دستاوردهای نقاشی مدرنسیتی غرب است. ضرباهنگ موجود در چیدمان حروف و کلمات، نظمی تکامل یافته را نوید میدهند و پویایی شگفتانگیز این چیدمان استادانه، بیننده را تا کشف وجه نمادین این بافت نشانهها رهنمون میسازد. نقاش در اینجا تمایل محسوسی به ساختارشکنی در زبان و نوشتار دارد و به همین دلیل است که با وجود انبوه نشانههای متنی، نوشتار مطلقاً خوانا نیست و چشم بیننده، در پیچوتاب گرههای حروف آن گم میشود. عنصر تکرار و قرینگی که وجه ذاتی نقاشیخط ایرانی است، در فضای کلی این اثر، با آشناییزدایی از گزارههایی آشنا از سنت سیاهمشقنویسی ایرانی، مسیری تازه را برای عبور از مرزهای زیباشناسانه هنر خوشنویسی معنا میکند.
هنرمند در این اثر، به منظور دستیابی به ترکیببندیهای پیچیده و وحدتیافته، سطح تابلو را به دو قسمت اصلی تقسیم کرده و آن را با انبوهی از حروف و کلمات پوشانده و با استفاده از «الف»های کشیده، ارتباطی منطقی و تعادلی آرمانی در بافتار توده خطنگارهاش در بالا و پایین تابلو ایجاد کرده است. از سوی دیگر، انتخاب هوشمندانه رنگ پسزمینه مشکی، در کنتراست با رنگ قرمز خطوط، حالتی از عمق و بیکرانگی را در چشم مخاطب القا میکند.
محمد احصایی با مجموعه تابلوهای «آن» که یک سری جدید و مهم در کارهای هنری اوست، از پیچیدگیهای شکلی و زیادهگویی کارهای پیشین فاصله گرفته و به سمت نوعی سادگی و خلوص زیباییشناختی متمایل گردیده است. این تحول از یک منظر، تکاملی استادانه برای نیل به قدرت بصری بیشتر در کار اوست و از منظری دیگر یک سمتگیری قابل درک است، برای تصفیه عناصر غیرضروری و پالایش بصری در آثارش که جلوه دیگری از رویکرد کمینهگرا در کار اوست. این مجموعه حاوی سادگی شکلی فوقالعاده در کار هنرمند و در عین حال پیچیدگی مفهومی در آن است.
واژه «آن» در متون عرفانی و تغزلی به طور مکرر به کار رفته است. این واژه از حیث معناشناختی واژهای مرموز در ادبیات ایران است که در برخی تفسیرهای رایج به عشق، زیبایی و معشوق آسمانی تعبیر شده است.
محمد احصایی در مجموعه آثار «آن» جلوهای از وجودی والا که مظهر امید و عشق و منتها درجه آرمان معشوق است را به نمایش میگذارد. در این تعبیر «آن» نشانهای است به کیفیتی در دوردست و شاید در برابر این که به ظاهری سهلالوصول و دمدست کنایه دارد. این اثر در حراج تهران 1397 به نمایش درآمد.
در اثر حاضر محمد احصایی فراتر از خود واژه، «آن» را دستمایهای برای اشاره به مصرعی از غزل حافظ قرار داده است: «وصال او ز عمر جاودان به / خداوندا مرا آن ده که آن به». او در عین سادگی، بر پیچیدهترین مفاهیم مربوط به جهان ایدهآلهای شاعرانه و عارفانه اشاره میکند. اثر حاضر در نگاه اول ساختاری منظم دارد تا شاید با توسل به نظم بر حکمتی خردمندانه و متعالی، در برابر بازیهای شکلی اتفاقی تأکید ورزد، اما در نظر بعدی مشخص میشود که ترکیب اثر کاملاً متقارن نیست و بر تنوع واریاسیونهای مختلف دو حرف «الف» و «نون» و سپس کلمات «ده» و «به» اتکاء دارد. در این ترکیب، تقابل رنگ سیاه، آبی فیروزهای و آبی لاجوردی روی زمینه طلایی که خود شاید به استعاره ساحتی مقدس در پسمینه آن کنایه دارد، بر پیچیدگی حوزه تصویر و زبان نشانهشناختی آن میافزاید. چنین ترکیبی باعث میشود که حروف و کلمات یادشده بهطور مجزا نیز مشاهده شوند تا نوعی واسازی صورت گرفته و تأویلهای مختلفی از این واژههای کوتاه استخراج شود.
عنصر تکرار که وجهی ذاتی در شیوه خوشنویسی و نقاشیخط ایرانی است، در این اثر نیز نقش مهمی را ایفا میکند. تکرار واژه و حروف منجر به تأکید بر یک جنبه مفهومی جدید از آن شده و دیگر اشکال هنر و مناسک عرفانی متکی بر تکرار مفرط یک قطعه، همچون موسیقی مقامی و رقص سماع را تداعی میکند. بدین ترتیب تکرار «آن» بهسان ترجیعبند یک شعر صوفیانه است که باعث سلوکی مراقبهگونه همچون امر مقدس میشود. تکرار در عینحال قاعده بنیادی ریاضی است که مبتنی بر تکرار اعداد و قواعد مترتب بر آن است. خردگرایی ریاضیگونه در هنر، همواره به حکمت متعالی در فرآیند نظم اشاره دارد. تابلوی حاضر بیش از هر اثر دیگر این هنرمند، بر رویکرد تکرار و یا سریالیزم در هنر اتکا دارد و بیش از همه تابع این خصیصه بارز هنر مینیمالیستی است.
نمایشگاهها:
"محبتهای نهفته"، موزه خصوصی صلصالی. دبی (1393)
"نمایشگاه نقاشیخط"، گالری بوم. تهران، ایران (1398)
حراجیها:
کریستیز دبی، 3 خرداد (1385)
کریستیز دبی، 12 بهمن (1385)
کریستیز دبی، 12 بهمن (1385)
کریستیز دبی، 12 بهمن (1385)
ساتبیز لندن، 2 آبان (1386)
بونامز دبی، 13 اسفند (1386)
کریستیز دبی، 11 اردیبهشت (1387)
کریستیز پاریس، 14 خرداد (1387)
کریستیز پاریس، 14 خرداد (1387)
فیلیپس لندن، 27 مهر (1387)
فیلیپس لندن، 27 مهر (1387)
ساتبیز لندن، 2 آبان (1387)
ساتبیز لندن، 2 آبان (1387)
کریستیز دبی، 9 آبان (1387)
کریستیز دبی، 9 آبان (1387)
کریستیز دبی، 9 آبان (1387)
بونامز دبی، 4 آذر (1387)
بونامز دبی، 4 آذر (1387)
بونامز دبی، 4 آذر (1387)
کریستیز پاریس، 27 آذر (1387)
کریستیز پاریس، 27 آذر (1387)
کریستیز پاریس، 27 آذر (1387)
کریستیز پاریس، 27 آذر (1387)
کریستیز پاریس، 27 آذر (1387)
ساتبیز دوحه، 28 اسفند (1387)
ساتبیز دوحه، 28 اسفند (1387)
کریستیز دبی، 9 اردیبهشت (1388)
کریستیز دبی، 9 اردیبهشت (1388)
بونامز دبی، 20 مهر (1388)
ساتبیز لندن، 24 مهر (1388)
ساتبیز لندن، 24 مهر (1388)
آرت کیوریال، 2 آبان (1388)
کریستیز دبی، 5 آبان (1388)
کریستیز دبی، 5 آبان (1388)
کریستیز دبی، 5 آبان (1388)
کریستیز دبی، 7 اردیبهشت (1389)
ساتبیز لندن، 28 مهر (1389)
کریستیز دبی، 4 آبان (1389)
کریستیز پاریس، 18 آبان (1389)
کریستیز پاریس، 18 آبان (1389)
کریستیز پاریس، 18 آبان (1389)
اَدِر، 28 آبان (1389)
میلون اند اَسوسیز، 4 آذر (1389)
ساتبیز دوحه، 25 آذر (1389)
ساتبیز دوحه، 25 آذر (1389)
ساتبیز دوحه، 25 آذر (1389)
ساتبیز دوحه، 25 آذر (1389)
کریستیز دبی، 30 فروردین (1390)
کریستیز دبی، 30 فروردین (1390)
بونامز لندن،11 خرداد (1390)
ساتبیز لندن، 12 مهر (1390)
ساتبیز لندن، 12 مهر (1390)
کریستیز دبی، 3 آبان (1390)
کریستیز پاریس، 13 آبان (1390)
کریستیز پاریس،13 آبان (1390)
کریستیز پاریس، 13 آبان (1390)
کریستیز پاریس، 13 آبان (1390)
کریستیز پاریس، 13 آبان (1390)
کریستیز پاریس، 13 آبان (1390)
کریستیز دبی، 29 فروردین (1391)
کریستیز پاریس، 12 خرداد (1391)
حراج تهران، 2 تیر (1391)
میلون اند اَسوسیز، 1 آبان (1391)
میلون اند اَسوسیز، 1 آبان (1391)
میلون اند اَسوسیز،1 آبان (1391)
میلون اند اَسوسیز، 1 آبان (1391)
میلون اند اَسوسیز، 1 آبان (1391)
کریستیز دبی، 2 آبان (1391)
کریستیز دبی، 2 آبان (1391)
میلون اند اَسوسیز، 24 آبان (1391)
کریستیز لندن، 2 اسفند (1391)
کریستیز دبی، 27 فروردین (1392)
ساتبیز دوحه، 2 اردیبهشت (1392)
ساتبیز دوحه، 2 اردیبهشت (1392)
حراجی هنر فنهم، 17 خرداد (1392)
حراج تهران، 7 تیر (1392)
کریستیز دبی، 7 آبان (1392)
کریستیز دبی، 7 آبان (1392)
حراجی هنر فنهم، 7 آذر (1392)
کریستیز دبی، 28 اسفند (1392)
کریستیز دبی، 28 اسفند (1392)
کریستیز دبی، 28 اسفند (1392)
بونامز لندن، 19 فروردین (1393)
بونامز لندن، 19 فروردین (1393)
حراج تهران، 9 خرداد (1393)
حراج تهران، 9 خرداد (1393)
بونامز لندن، 15 مهر (1393)
ادر، 19 آذر (1393)
کریستیز دبی، 27 اسفند (1393)
بونامز لندن، 31 فروردین (1394)
بونامز لندن، 31 فروردین (1394)
ساتبیز دوحه، 1 اردیبهشت (1394)
حراج تهران، 8 خرداد (1394)
حراج تهران، 8 خرداد (1394)
اَدِر، 22 خرداد (1394)
اَدِر، 22 خرداد (1394)
کریستیز دبی، 28 مهر (1394)
ای. تی. آکشن، 13 آبان (1394)
اَدِر، 13 آذر (1394)
اَدِر، 13 آذر (1394)
اَدِر، 13 آذر (1394)
آکشناتا، 16 آذر (1394)
کریستیز دبی، 26 اسفند (1394)
ساتبیز لندن، 2 اردیبهشت (1395)
حراج تهران، 7 خرداد (1395)
حراج تهران، 7 خرداد (1395)
اَدِر، 26 خرداد (1395)
کریستیز دبی، 27 مهر (1395)
کریستیز دبی، 27 مهر (1395)
اَدِر، 19 آذر (1395)
کریستیز دبی، 28 اسفند (1395)
حراج تهران، 16 تیر (1396)
حراج تهران، 16 تیر (1396)
اَدِر، 15 آذر (1396)
کریستیز دبی، 2 فروردین (1397)
حراج تهران، 8 تیر (1397)
حراج تهران، 8 تیر (1397)
آرتنِت آنلاین، 19 تیر (1397)
بونامز لندن، 2 آبان (1397)
بونامز لندن، 2 آبان (1397)
کریستیز لندن، 2 آبان (1397)
کریستیز لندن، 2 آبان (1397)
کریستیز لندن، 2 آبان (1397)
اَدِر، 21 آذر (1397)
اَدِر، 21 آذر (1397)
کریستیز دبی، 3 فروردین (1398)
بونامز لندن، 11 اردیبهشت (1398)
بونامز لندن، 11 اردیبهشت (1398)
بونامز لندن، 11 اردیبهشت (1398)
بونامز آنلاین، 28 خرداد (1398)
حراج تهران، 14 تیر (1398)
حراج تهران، 14 تیر (1398)
کریستیز لندن، 1 آبان (1398)
کریستیز لندن، 1 آبان (1398)
بونامز لندن، 1 آبان (1398)
بونامز لندن، 1 آبان (1398)
بونامز آنلاین، 21 آذر (1398)
بونامز لندن، 22 خرداد (1399)
بونامز آنلاین، 29 مرداد (1399)
چیسویک آکشن، 8 آبان (1399)
بونامز لندن، 4 آذر (1399)
بونامز لندن، 4 آذر (1399)
کریستیز آنلاین، 4 آذر (1399)
میلون اند اسوسیز، 12 آذر (1399)
آرتیبیشن، 13 دی (1399)
آرتیبیشن، 13 دی (1399)
حراج تهران، 26 دی (1399)
بونامز آنلاین، 19 اسفند (1399)
بونامز آنلاین، 19 اسفند (1399)
چیسویک آکشن، 2 اردیبهشت (1400)
چیسویک آکشن، 2 اردیبهشت (1400)
چیسویک آکشن، 2 اردیبهشت (1400)
چیسویک آکشن، 2 اردیبهشت (1400)
میلون اند اسوسیز، 26 خرداد (1400)