همه چیز درباره «مصطفی فرزانه»، فیلمساز پیشروی ایرانی

م. فرزانه از اوایل دهه ۴۰ شمس تا زمان مرگ در فرانسه زندگی می‌کرد. او به گروهی از روشنفکران متعلق بود که آغازگر مدرنیسم در ایران بودند؛ روشنفکرانی که سریع‌تر از تحولات جامعه به جلو حرکت می‌کردند، جامعه‌ای که هنوز در دهه‌های اول قرن ۱۴ خورشیدی آماده پذیرش دستاوردهای آنها نبود. از همین رو بسیاری از آنها از جمله آقای فرزانه منزوی شدند.

او هم مانند صادق هدایت، محمدعلی جمالزاده و بزرگ علوی ‌مهاجرت را بر ماندن ترجیح داد، هرچند ایران همواره با آنها ماند. آثار فرزانه هم، چه در ادبیات، چه در سینما از همان ابتدا با ایران گره خورد. ‌

فرزانه در سال ۱۳۳۰، اوایل بیست سالگی‌اش، رمان چهار درد را نوشت؛ ‌رمانی که منتقدان آن را از آثار آغازگر داستان‌نویسی مدرن در ایران می‌دانند.‌ ‌‌یک فصل از این رمان را صادق هدایت، دوست و معلم فرزانه تصحیح کرده است. صادق هدایت سال ۱۳۳۰ در پاریس به زندگی‌اش پایان داد. ‌‌

فرزانه چند دهه بعد کتاب‌هایی درباره صادق هدایت و آثارش نوشت که به منابع ارزشمندی برای شناخت این نویسنده تبدیل شدند.‌

آقای فرزانه همینطور کتابی درباره مرتضی کیوان منتشر کرد. کتاب «بن بست» که شامل نامه‌های مرتضی کیوان به م. فرزانه است در سال ۱۳۷۰ منتشر شد. این کتاب منبع کم‌نظیری است درباره مرتضی کیوان، دوست نزدیک فرزانه و شاعر و منتقد ادبی و عضو حزب توده که در سال ۱۳۳۳ در زندان قصر در تهران تیرباران شد.‌‌

فرزانه درباره «زن و حیوان» گفته است که این فیلم را به سفارش آندره مالرو، منتقد هنری مشهور و وزیر فرهنگ وقت فرانسه ساخته بود که معتقد بوده هنر باستان ایرانی بر مبنای «زن و حیوان» است. فرزانه بهانه ساخت این فیلم را برگزاری نمایشگاه هفت هزار سال هنر ایران در پاریس ذکر می‌کند.

وی در سال ۱۳۴۵ با بعضی از شاگردانش از مدرسه فنی، فیلم «جزیره خارک» را ساخت. مستندی درباره جزیره‌ای که زندگی کهن و سنتی بومیانش با آغاز اکتشافات نفتی رو به تحول است، تحولی که نگاه کارگردان فیلم به آن مثبت است.‌ جزیره خارک آخرین فیلم فرزانه بود. ‌‌